Αναδημοσίευση από την ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ άρθρου του Θεόδωρου Γεωργίου*.
Αυτός είναι ο τίτλος του 23ου Παγκοσμίου Συνεδρίου Φιλοσοφίας που διοργανώνεται στην Αθήνα (4-10 Αυγούστου 2013). Στο συνέδριο συμμετέχουν 2.000 φιλόσοφοι και στοχαστές, απ’ όλα τα μέρη του πλανήτη μας και, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των διοργανωτών, οι φιλοσοφικές αναζητήσεις και οι θεωρητικές έρευνες, για μία ακόμη φορά, θα ακολουθήσουν τους δύσκολους και δύσβατους δρόμους της σκέψης, για να επινοήσουν ή για να «κατασκευαστούν» μορφές και τρόποι ζωής, οι οποίοι θα είναι αντάξιοι της αξίας του ανθρώπου.
Ευθύς εξαρχής πρέπει να τονιστεί ότι η φιλοσοφική δραστηριότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το ανθρωπιστικό ιδεώδες και εξ ορισμού αναπτύσσεται ως θεωρητική έρευνα, της οποίας το κύριο αντικείμενο είναι η απελευθέρωση και η χειραφέτηση του ανθρώπου από τις κοινωνικές δομές και τις πραγματολογικές συνθήκες, που οργανώνονται (από την ίδια την ανθρώπινη πράξη) ως φυλακές για τον άνθρωπο και τις ιστορικές προοπτικές του. Στις μέρες μας, χαρακτηριστικό παράδειγμα «αποξένωσης» του ανθρώπου, στο πλαίσιο του ατομικού και συλλογικού βίου του, αποτελεί η δομή και η λειτουργία του ανεξέλεγκτου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Εάν ο Μαρξ εκπόνησε θεωρητικό και πρακτικό πρόγραμμα απελευθέρωσης του ανθρώπου από την κυριαρχία του καπιταλιστικού κεφαλαίου της εποχής του, οι φιλόσοφοι στις μέρες μας καλούνται να στοχαστούν πάνω στις δυνατότητες του ανθρώπου να βρει διέξοδο από τη φυλακή του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου.
Για εκείνους στους οποίους δημιουργήθηκε η εντύπωση ότι μπορεί να υιοθετήσει κανείς με δογματικό τρόπο την επιστημολογική προτροπή του Μαρξ, σύμφωνα με την οποία οι φιλόσοφοι, αντί να ερμηνεύουν τον κόσμο θα πρέπει να τον αλλάξουν (το μαρξικό αυτό επιστημολογικό πρόγραμμα διατυπώνεται στην περίφημη ενδέκατη θέση για τον Φόιερμπαχ), πρέπει να διευκρινιστεί ότι ερμηνεία και αλλαγή του κόσμου δεν είναι εντελώς διαφορετικά πράγματα. Από την εποχή του Μαρξ έχει κυλήσει πολύ νερό στο ποτάμι του φιλοσοφείν. Αναφέρουμε ενδεικτικά τόσο την ερμηνευτική (φιλοσοφική σχολή του εικοστού αιώνα, με την οποία έχει συνδέσει, μεταξύ των άλλων, το όνομά του ο Γκάνταμερ), τη θεωρητική διαμάχη για την ύπαρξη του κόσμου και της πραγματικότητας, η οποία έχει καταγραφεί ως διένεξη ανάμεσα στον ρεαλισμό και τον αντι-ρεαλισμό (ενδεικτικά αναφέρεται το όνομα του Πάτναμ) και τη φιλοσοφική αντιπαράθεση ανάμεσα στον ορθολογικό θετικισμό (Πόπερ) και την κριτική κοινωνική θεωρία (Αντόρνο), για να επισημάνουμε ότι όλα τα μεγάλα ζητήματα της φιλοσοφικής σκέψης, τα οποία διατυπώθηκαν ως μεταφυσικά προβλήματα, στις μέρες μας επαναπροσδιορίζονται ως προβλήματα κοινωνικών και ιστορικών μορφών ζωής.
Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι το ερώτημα «τι είναι η φιλοσοφία», δεν διατυπώθηκε μόνο από τον Χάιντεγκερ, αλλά είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την αυταναφορική δραστηριότητα του φιλοσοφείν. Με άλλα λόγια, για να απαντήσει κανείς στο ερώτημα τι δουλειά κάνει η φιλοσοφία ή ποιο είναι το έργο του φιλοσοφείν, πρέπει να είναι ο ίδιος φιλόσοφος. Στη θεωρητική γλώσσα, αυτό σημαίνει ότι η «μετα-φιλοσοφία», ως αναστοχασμός για τις δυνατότητες του σκέπτεσθαι, είναι εγγενής στο ίδιο το φιλοσοφείν. Το ερώτημα εάν η φιλοσοφία αναπτύσσει μια θεωρητική μέθοδο για τη γνώση του κόσμου ή είναι η ίδια τρόπος ζωής, δεν διατυπώνεται ως επιστημονικό δίλημμα. Κάτι τέτοιο θα υπονόμευε την ίδια τη φιλοσοφική δραστηριότητα.
Η φιλοσοφία, είτε ως επινόηση ιδεών [δηλαδή ως κατασκευή εννοιών, οι οποίες είναι δεσμευτικές για την ορθολογική συγκρότηση της πραγματικότητας (Χέγκελ)] είτε ως τρόπος ζωής, ο οποίος ανταποκρίνεται στο αίτημα για την πραγματολογική εφαρμογή της ιδέας του ανθρώπου είναι το ίδιο πράγμα. Μετά από τόσους αιώνες συσσωρευμένης ιστορικής εμπειρίας, ο άνθρωπος επιδιώκει να ζήσει τη ζωή του είτε ως άτομο είτε ως συλλογική οντότητα στα όρια του Λόγου και του ανθρωπισμού.
Ούτε ο Λόγος ούτε ο ανθρωπισμός αποτελούν ιδεολογίες, δηλαδή ψευδείς ανθρώπινες συνειδήσεις. Αντιθέτως, ο Λόγος ως θεωρητική δραστηριότητα (δηλαδή ως καντιανή γνωσιοθεωρία), στοχεύει, στο μέτρο του δυνατού, να προσεγγίσει την πραγματικότητα, να συλλάβει τι είναι αυτό που συνιστά τον κόσμο και στην πρακτική εκδοχή του να σχεδιάσει την αλληλέγγυα και δίκαιη συναλλαγή μεταξύ των δρώντων, των ατόμων, των πολιτών. Από την άλλη, ο ανθρωπισμός είναι η πεμπτουσία του ανθρώπινου κόσμου. Όσο και εάν ο Φουκό επιμένει ότι «ο άνθρωπος αποτελεί πρόσφατη εφεύρεση στη σκέψη», κανείς δεν παραγνωρίζει ότι από τις απαρχές της ανθρώπινης ιστορίας το πρώτιστο μέλημα του ανθρώπου ήταν η μέριμνά του για το «ευ ζην», δηλαδή για μία μορφή και έναν τρόπο ζωής στον οποίο όλες οι συνθήκες θα συνηγορούσαν υπέρ της ορθολογικής διαβίωσής του.
Μπορεί ο εικοστός αιώνας να έχει χαρακτηριστεί αιώνας των άκρων, ωστόσο ο εικοστός πρώτος αιώνας έχει αρχίσει να αναστοχάζεται πάνω στις συνθήκες της ατομικής και συλλογικής συγκρότησης. Η διαφορά ανάμεσα στην υπαρξιακή ατομικότητα και την πολιτική συλλογικότητα επαναπροσδιορίζεται ως διαφορά ανάμεσα στην εμμένεια του ατόμου που μπορεί να αποκτήσει πολιτική και κοινωνική ύπαρξη «πέραν του καλού και του κακού» (Νίτσε). Με άλλα λόγια, η κοινωνική συλλογικότητα, που γνωρίσαμε ως ιστορική εμπειρία κατά τον εικοστό αιώνα, μετασχηματίζεται σε εσωτερικό αναστοχασμό του ατόμου, το οποίο επιδιώκει να επαναπροσδιοριστεί ως υπαρξιακή οντότητα, πέρα από τους παραδεδομένους καθορισμούς. Αυτό σημαίνει ότι το ύψιστο φιλοσοφικό πρόβλημα της χειραφέτησης του ανθρώπου μπορεί να λυθεί στη διάρκεια του εικοστού πρώτου αιώνα με την υπέρβαση της διαφοράς ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία.
Συνοψίζοντας, μπορούμε να τονίσουμε ότι στο πλαίσιο της μεταβατικής εποχής που ζούμε (η οποία μοιάζει με την αντίστοιχη εποχή των πρώτων δεκαετιών του δέκατου ένατου αιώνα –τότε που «κατασκευάστηκε» το σύστημα συνύπαρξης του ατόμου και της κοινωνίας στα όρια του πολιτικού διαφωτισμού), η φιλοσοφία ως πνευματική δραστηριότητα επιδιώκει μέσω του αναστοχασμού της να ορίσει εκ νέου και το καθεστώς της σκέψης και την ίδια την πραγματικότητα. Εκείνο που όλοι μας αντιλαμβανόμαστε είναι η επίγνωση ότι η ανθρώπινη ζωή, χωρίς τη φιλοσοφία δεν μπορεί να υπάρξει. Το ίδιο λέει και ο Χάμπερμας με τα δικά του λόγια: «Η ζωή της θεωρίας (της φιλοσοφίας) είναι πρόταγμα του πρακτικού Λόγου ή έστω σχέδιο που εφαρμόζεται εν ονόματί του».
*Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Συμμετέχει στο συνέδριο με την ανακοίνωση: «Αρχαία οντολογία και σύγχρονη φιλοσοφία» (Τρίτη, 6 Αυγούστου 2013)
ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΜΕΛΩΝ ΛΥΚΟΒΡΥΣΗΣ - ΠΕΥΚΗΣ 